Usteltzen ez bazait hitza

Beste egunean hasi nintzen Jokin Urainen Ez dago etxean liburua. Mila istori kontatzen ditu, harrigarriak batzuk. Euskaldunak eta beren idatziak gitzalpean izan direnean. Gehienak bertsoak. Gursen asmatu zirenak ere. Guzien artean Xabier Amurizari eskeinitako atala, ze Amuriza ere izandu zen gartelan 70. hamarkadan. Amurizak bertso berriak horma zaharrei jartziak bota zituen.



Amurizak bota zituen Mendian goraren bertsoak, horien barruan argi esaten du:
Kantatu nahi dut bizitza,
usteltzen ez bazait hitza.
Mundua dantzan jarriko nuke
Jainkoa banintza.

Gauza baikorrik ez dago. Imanolen bertsioa paratuko dut. Imanol ere agertzen da liburu hontan, Sarrionaindia ihes egin zelako beren bafle baten barruan.

Xabier Letek utzi gaitu

Asteburu luze hontan gure Xabier Lete haundiak utzi gaitu. Orain duela bortz urte bere ematzea, Lourdes Iriondo, hil egin zen ere. Biak elkartu dira berriz hain bere zeruan, Xabierrek abesten zuen bezala.



Orain duela gutxi, urriaren 28an, paratu nuen hemen abesti bat, San Simon eta San Judasena erranez Leteri zor nuela post edder bat. Oraingoz ez daukat idatzita, bainan hasteko, Xabierren oroigarri, utziko dut hemen abestiren bat. Aproposa dela erranen nuke:



Eta Izarren hautsa:



Eta Kontrapas:



Bera joan da bainan utzi dizkigu beren abesti edderak. Agur eta ohore, on Xabier.

Perurenaren zentzu argia

Bilbaovisiongo kazetari? batek elkarrizketa egin zion Iñaki Perurenari. Manu Redondo, honako izena du aurkezleak, Perurenarekin solasten. Elkarrizketa osoak ez du ez bururik ez oinik. Osorikan zentzurik gabe, bainan badagola minutu pare bat berexi-berexiak.



Manuk kokatu nahi dio Perurenari beren jatorria. Bizkaitarra omen da Manu eta pentsatzen du, agian, euskaldunok soilik Euskal Autonomi Erkidegoan bizitzen garela eta ez du inoiz jakin nondik eta zer ziren gure arbasoak. Lotsagarria, Manu eta bikaina, Iñaki. Ikasgai ederra eta paregabea:



Azkenean Perurena moskeatzen da, normala denez. Txorakerietako ez dagoela eta Manuk oraindik berarengan parre egin nahi dio. Ironiaz beteta, Iñakik erantzuten dio aspertuta. Manu horrek pena ematen du.

Elkarrizketa osoa, youtuben dagoela bortz zatitan, lotsagarria, Manuk puta idearik ez, Iñaki ezin hobekigo.

Urriaren 28a

Bihar Urriaren hogeitazortzia izanen za. Zer esan nahi du horrek? San Simon eta San Judas eguna dela, eta hori bururat etorri zait Xabier Lete handiaren abesti ospetsua. Ea noiz paratzen naiz pcn aurrean eta Leteri buruz post edder bait sortzen badudan....Hurrengoan beharbada.


Bikotea

Hona hemen letra:

San Simon eta San Juda
joan zen uda, eta negua heldu da. (bis)
Ez baletor hobe, bizi gara pobre
eremu latz honetan
ez gara hain onak benetan

Ez dugu zaldirik, ez gara zaldunak.
Ez dugu abererik, ez gara aberatsak.
Euskara guk dugu, gu gara euskaldunak
Euskara guk dugu, gu gara euskaldunak..



San Simon eta San Judas Tadeo beti joaten ziren elkar, siameska bezalaxe. Hamabi apostoluenetako bi. Arrunta denez martirio sofritu zuten beren amaiean. San Simon erditik aserratuta eta San Judas Tadeok (Judas ona, ez Judas Iskariote) burua galdu zuen aizkor kolpe batengatik. Azenolako hilketak apostoluenak, ezta?

Persefonek utzi egin gaitu

Hotza heldu da. Maindireak aldatu eta nordikoa paratu beharra. Gure uda eguzkitsu eta gozoak alde egin du eta guregana etorri da berriz udazken ilun, triste eta ezatsegina. Persefone bere senarraren etxera itzuli da eta bere gurasoen lorategia abandonatuta utzi du.

Greziar klasikoek bazutela beren iritzi mitolojikoa. Eddera da, benetan, nola ipuinekin greziarrek munduari zentzua ematen zutela. Ba, Olinpoko jainko ahaltsuenak, Zeusek eta Demeterrek (gure Ama Lurra) bazutela alaba pinpirin bat. Persefone zuen izena. Behin batean Hadesek, infernuko jainkoak ikusi zuen eta berarekin maitemindu zen. Bainan Hades zen nahiko itsusia eta, horrez gainera, Infernu eta hilen jainoa, hori bai zela "roilo txarra". Persefonek berarengan ez zuen begiak jarriko.

Ba Hadesek ideia "bikaina" izan zuen: Persefone bahitu. Eta Persefonekin poltsa baten barruan, Hades itzuli zen beren erresumara, Persefonekin ezkondu (Emakumeok ez omen dugu inoiz iritzi propioa) eta pozik bizi han. Bainan Persefone triste zegoela. Beti goibel. Hadesek orduan Persefone bere gurasoengan itzultze probisionala onartu zuen. Halaxe urtero badugu udaberria eta uda, Persefone gurasoen etxera itzulzen delako eta bizia berriz berpizten dela, eta beren senarrarengana joateko orduan bizia lotan geratzen da, udazkena eta negua.


Berninik Hades katxas bat egin zuen

Hola, greziarren aroak esplikatzeko. Istori edderra benetan.

Erromatarrek gero, japoniarrek hogei mende geroago bezalaxe, guztia kopiatu zuten eta Persefone Proserpina bihurtu, eta Zeus, Jupiter, Demeter, Ceres eta Hades, Pluton.

Baldin Bada

Haurra nintzelikan sarritan jartzen nuen Lur azpian bukatuko duzue kassettea. Milaka aldiz entzuna eta abestuta. Eta guztien artean baldin bada abestia.



Ta bai, bizi nahi dut ahal baldin bada....

Xalbador

1920. urtean jaio zen Ferdinand Aire Etxart, Xalbador guretzat, Xalbadorrenea jaio zelako, Urepelen, Nafarroa Beheran. Gaztetik etxean laguntzeko artzaintzan hasi zen eta bertsotan ere izugarrizko aisetasunarekin. Gaztaroa oholtza gainean bertsotan Iparraldean. II. mundial gerrate ondoren ezagutu zuen Mattin bertsolaria. Momentu hartatik betirako lagunmina. Iparraldeko herriz-herri bertsolagintzan.

60.hamarkadan Francoren diktaduran erdian emeki-emeki irekitzen joan zen eta euskararentzako presioa azkenean desegiten hasi zen. Bigarren belaunaldiko lehenengo ikastola zilegiak zabaltzen ari zirela hego Euskal Herrian, eta berriz bertsolagintza berpiztu zen leku berberan. Betiko bertsolariak: Baserri, Lizaso, Uztapide, Lazkao Txiki, Mattin eta Xalbador aritu ziren herriz-herri kantari.



Xalbadorren gozotasunak parerik ez zuela eta 1967. urtean bertso txapelketan Donostian kristona montatu zen. Xalbador eta Uztapide bazirela buruak. Anoetako frontoia txistuka hasi zen Xalbadorrek betso botatzea aukera zuenean. Xalbadorrek hau abestu zuen:

Anai-arrebak, ez, otoi, pentsa
neure gustora nagonik
poz geiago izango nuen
albotik bea egonik
Zuek ezpazerate kontentu
errua ez daukat ez nik;
txistuak jo dituzute bainan
maite zaituztet orainik.

Jendea harrituta txaloka hasi zen. Haserrea ez zen Xalbadorren kontra baiziketa epaimahiaren kontra. Xalbadorrek ez zuen irabazi. Gehienentzat justizia falta.

Urteak pasata 1976.eko azaroaren 7an Urepelen bertan Xalbadorren oroimenez jaialdi bat ospatzen ari zela eta ezustez berri txar bat ailleatu zen: Egun berean, ezustean, Ferdinand Aire, Xalbador, egun berean hil zen ere.

Momentuan gutti ezaguna, urteekin bere olerkia gurerat iritsi zen. Xalbador burura etortzean lehenengoa ez da beren bertso bat izanen, baiziketa Xabier Leteren "Xalbador oroigarri" abestia galdetzen ea non dago Urepeleko artzaina.

Zuentzat:

The Dukes of Hazzard

Haurra nintzelikan telebistaren aurrean igarotzen nintzen denbora dexente. ETB1en gauza gutxi botatzen zuten, ze euskara ia soilik kirolak besterik ez zelako. Bainan bai ematen zuten The Dukes of Hazzard, edota, Hazzardeko Duketarrak. Serieak ez zuen mail handirik, bainan haurra zarenean histori xinpleenak nahiago duzu. Serie yanki honek bazituen mutil edderrak, kotxeak, gaiztoa, leialtasuna eta "bixikeriak". Hemen ez dakigu, bainan bai musika hillbilliak eta janzkerak eta herriak informazio galanta ematen du. Estatu Batuetako hegoaldeko konterri batean familiko bi lehengusu deabrukeriak egiten dute bere kotxeekin bai herriko nagusiari, bai sheriffari. Kotxea oso inportantea da. Karrerazko kotxe laranja bat, hegotarren ikurrakin eta izena du gainera: General Lee, Hegoaldeko general famatu bezalaxe.

Bazegoen zerbait moskeatzen zitzaidala: Ea zergatik sartzen ziren kotxeko leihotik eta inoiz ez zituzen erablitzen kotzeko ateak?












Prota nagusiak bazirela Duke lehengusuak, Bo (ilehoria) eta Luke (beltzarana). Beti jeans estu batzukin ipurdia ongi itxuratzeko. Ains, mutil edderrak, bai. Neri laketzen zitzaidan gehiago beltzarana, ilehoria baino. Bo nahiko sosoa iruditzen zitzaidan, eta Luke, ipurdi mundial horrekin eta atorra erdi kenduta, mmmm.

Gero bazirela lehengusina, osaba, zuriz jantzitako ipotxa, herriko nagusia zela, sheriffa eta bere laguntzaile txotxoloa. Ordu erdi bat galtzeko ezer gaizki, eta mutil guapoak ikusteko ezin hobe.





















Urteekin telecincon bota zuten izenburua aldatuz gero "el sheriff chiflado" deritzen zuten, horrez gainera EEBBeko espainar azentukin. Soilik jeans jantzitako ipurdiak ikusteko.

Bereterretxen kanthoria

Beste egunean adierazi nuen zergatik ene bloga (h)altzak ez du bihotzik deritzen dela. Aproposa iruditu zait gaur esatea nondikan dator perpausa hau. Historia begiratzen bada, gure herri honetan izan ditugu mila gauzak. Gure aitzina izan da nahiko konplexua. Behin bazegoela erreinu ttipi bat. Nafarroako erresuma. Hiru erreinu handien arteko erreinu bitxia. Aragoi, Frantzia eta Gaztela. Aragoi era Gaztela artean erabaki zuten Nafarroako lurra banatzera. Nafarroak orduan Frantziarat jo zion babesa eske. Arazoak lurra konkistatzeko hasi ziren XI. mendean, bainan, azkenean, Nafarroa irentsita izan zen XVI. mende hasieran.

Urte batzuk aurre, Nafarroako aitonsemeen artean gerra zibil bat sortu zen. Orain Agramont eta Beaumontarren gerra ezagutzen duguna. Gipuzkoan ere antzeko gerra bat izen genuen, banderizoen gerra edota Oinaztar eta Ganboaterren gerra. Nafarroako historian Aragoiko Juan II.a (Fernando katolikoaren aita) Nafarroako Blanka I.en alarguna bihurtu zen eta beren emaztekiko hitzemana traizio egin zuen. Koroa Vianako printzeari eman ordez, bere buruari emano zion. Hor hasi zen dantza.

Nafarroako aitonsemeak moskeautak mugitu ziren, Agramontarrek eta Beaumontarrek Vianako prinzea errege bihurtzea nahi zuten, bainan lehenengoek aragoitar eta frantziatarrak alde izan zuten eta bigarrenek, gaztelaniarrak. Saltsa honetan, Behe Nafarroako ohiartzun bat datorkigu XV. mendetik. Agramont aldekoa zen erahila eta hiltzailea Beaumontaldeko Leringo kontea. Argazkian Beterretxen estela Zuberoako Etxebarren. Historia triste hau ahoz aho iritsi zen XX. mendera eta Mikel Laboak kopla zahar hauek abesti zituen betirako:



BERETERRETXEN KANTHORIA (Ezezaguna 1434-1449 hurbil)

Haltzak ez dü bihotzik,
Ez gaztanberak hezürrik.
Ez nian uste erraiten ziela aitunen semek gezurrik.
Andozeko ibarra,
Ala zer ibar lüzia!
Hiruretan ebaki zaitan armarik gabe bihotza.
Berterretxek oheti
Neskatuari eztiki:
«Abil, eta so egin ezan gizonik denez ageri».
Neskatuak ber'hala,
Ikusi zian bezala
Hiru dozena bazabiltzala borta batetik bestila.
Bereterretxek leihoti
Jaun Kuntiari goraintzi:
Ehun behi bazereitzola, beren zezena ondoti.
Jaun Kuntiak ber'hala,
Traidore batek bezala:
«Bereterrex, haigü bortala: ützüliren hiz berhala».
«Ama, indazüt atorra
Mentüraz sekulakoa!
Bizi denak oroit ükenen dü Bazko gai-erdi ondua!
Heltü nintzan Ligira,
Buneta erori lürrera,
Buneta erori lürrera eta eskurik ezin behera.
Heltü nintzan Ezpeldoira,
Han haritx bati esteki,
Han haritx bati esteki eta bizia zeitan idoki.
Marisantzen lasterra
Bost mendietan behera!
Bi belainez herrestan sartü da Lakarri-Büstanobila.
«Büstanobi gaztia,
Ene anaie maitia,
Hitzaz onik ez balinbada, ene semea joan da».
«Arreba, hago ixilik!
Ez otoi egin nigarrik
Hire semea bizi bada, Mauliala dün joanik.
Marisantzen lasterra
Jaun Kuntiaren bortala!
«Ai, ei, eta, jauna, nun düzie ene seme galanta?»
«Hik bahiena semerik
Bereterretxez besterik?
Ezpeldoi altian dün hilik; habil, eraikan bizirik...»
Ezpeldoiko jenteak,
Ala sendimentü gabeak!
Hila hain hüllan üken-eta deüsere ez zakienak!
Ezpeldoiko alaba
Margarita deitzen da:
Bereterretxen odoletik ahürka biltzen ari da.
Ezpeldoiko bukata,
Ala bukata ederra!
Bereterretxen atorretarik hirur dozena ümen da.

Lehenengoa: Ongi etorriak ene etxera

Hauek izango dira ene lehendabiziko hitzak blog berri honetan. Esperientzi berri batean murgiltzen ari naiz abiadura handirik hartu gabe, badaezpada. Esango dizuet zergatik erabili ditut Bereterretxen kanthoriaren lehenengo hitzak. Nere auzoa Altza da, eta "haltzak ez du bihotzik" guztiz egia dela iruditzen zait.

Ahoz-aho gurarat etorri da abesti zahar hau. 1898n Jean Jaurgainek argi ikusi zuen Bereterretxen kanthoriaren istoria 1449n gertatu zala eta agramont eta beaumontarren gerrate zibilarekin zeukala zerikusia. Beste egun batean argituko dugun Bereterretxen kanthoriaren istoria, bainan gairkoz eta hasteko, honekin aski.

Ongi etorriak.